Çalışmamızda fazla mesai yapılması durumunda normal şartlarda personele ödenmesi gereken ilave ücretlerin nasılhesaplanması gerektiği hakkında örnekler vermeye çalıştık.  4857 sayılı İş Kanununda yer alan fazla sürelerle çalışma veya fazla çalışma kavramlarının açıklanması, denkleştirme esası, zorunlu nedenlerle fazla çalışma yapılması, olağanüstü hallerde fazla çalışma gibi işverenin işin durumuna göre organize edebileceği çeşitli seçenekler ve konunun teknik detayları çalışmamız kapsamında değildir.  

2- HAFTALIK 45 SAAT ÇALIŞMA SÜRESİ DOLANA KADAR 

Örneğin; sözleşme ile yerleşik bir uygulama ile iş yerindeki mesainin sabah 09:00 akşam 18:00 olduğunu kabul edelim. Bu durumda akşam 18:00’dan sonra yapılan çalışmalar fazla mesai olarakdeğerlendirilecektir.  

Bu örnekte günlük çalışma süresi 8 saattir. (1 saatlik öğlen arası verildiği kabul edilmiştir ve öğlen dinlenmeleri/ara dinlenmeleri çalışma süresinden sayılmaz) Bu durumda iş yerinde haftanın 5 günü çalışmakta yerleşik uygulama ise ya da sözleşme ile belirlendiyse bu iş yerinde haftalık çalışma süresi 40 saattir. Bu durumda hafta içi akşam çalışılan fazla süreler hafta bazından toplam 5 saate kadar “fazla sürelerle çalışma” olarak kabul edilecektir ve her bir saat başına düşen ücret %25 arttırılacaktır.  

Haftalık 45 saate ulaşıldıktan sonra ise hafta içi akşam 18:00’dan sonraki her bir saat çalışma “fazla çalışma” olarak kabul edilecek ve bir saate düşen normal ücret % 50 arttırılacaktır.  

Bu fazla mesailerin hafta içi akşam olması ya da hafta içi akşam kalınmayıp cumartesi gelinmesihesaplama tarzında değişikliğe yol açmayacaktır. Öncelikle 45 saat dolup  dolmadığına bakılacak, dolmadıysa normal bir saatlik ücret %25 arttırılacak, 45 saat dolduktan sonrasına isabet eden fazla çalışma ücreti ise normal bir saatlik ücretin %50 arttırılması ilehesaplanacaktır.  

3- HAFTATATİLİNDE FAZLA MESAİ YAPILMASI (İş Kanunu Madde 46)  

Ulusal Bayram ve GenelTatiller Hakkında Kanun uyarınca, haftatatili, 35 saatten az olmamak üzere cumartesi günü en geç saat 13.00'ten itibaren başlamak üzere Pazar günü olarak belirlenmektedir.  

İş Kanunu’nun 46. maddesinde, bu kanun kapsamına giren işyerlerinde çalışan  işçileretatil gününden önce aynı Kanun’un 63. maddesine göre belirlenen iş günlerinde çalışmış olmaları koşulu ile yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az yirmi dört saat dinlenme (haftatatili) verilmesi ve çalışılmayan haftatatili günü için işveren tarafından bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücreti tam olarak işçiye ödenmesi gerektiği açıklanmaktadır. Ancak Kanun’da haftatatilinin hangi gün olacağı belirtilmemiştir. Bu nedenle İş Kanunu bakımından haftatatilinin Pazar günü kullandırılması zorunlu bulunmamaktadır. 

İşçi tatilden önce  haftalık  45 saatlik çalışma süresini tamamlamışsa haftatatilinde çalışması durumunda, çalışılan  her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 50 yükseltilmesi suretiyle  zamlı olarak ödenecektir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda ise ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışma sayılacağından,  fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 yükseltilmesiyle  ödenecektir.   

Pazar günü işe gelinmesi durumunda ayrıca daha fazla ücret verileceğine dair kanuni bir düzenleme yoktur. (Normal 1 saatlik çalışma ücretinin %100 arttırılarak ödeneceği gibi!!)  

Örnek: İş yerinde sabah 09:00 akşam 18:00 çalışılmaktadır. Personelin normal bir saate isabet eden ücreti 10 YTL’dir.  

a) Hafta içi her akşam bir saat fazla mesai yapmıştır.  

Bu durumda her bir saat fazla çalışma için 10 + 10 *0.25 = 12,5 YTL

Öyleyse bu hafta fazla çalışmaları için bu personele ödenecek fazla sürelerle çalışma ücreti 12,5 * 5 gün = 62,5 YTL’dir.  

b) Personel cumartesi gelmiş ve 9 saat mesai yapmıştır.  

45 saate kadar geçen süre 5 saat. Bu sürenin ücreti   10*0,25 = 2,5 YTL * 5 saat = 12,5 YTL (Fazla sürelerle çalışma ücreti)  

45 saati aşan kısım 4 saat için de  10*0,50 = 5 YTL * 4 saat = 20 YTL (Fazla çalışma ücreti)  

Normal hak ettiği bir saatlik ücret 10 YTL * 8 saat = 80 YTL (Normal mesai ücreti)  (Bu ücreti o gün işe gelmese de alacaktı zaten.)  

Toplam alacağı ücret: 80 + 20 + 12,5 = 112,5 YTL’dir. ( 32,5 YTL kısmı fazla mesai karşılığı)  

(10*8) + (10*0,25*5) + (10*0,50*4) )  

4- ULUSAL BAYRAM VE GENELTATİL GÜNLERİNDE FAZLA MESAİ YAPILMASI (İş Kanunu Madde 47, 49)  

Ulusal Bayram ve GenelTatiller Hakkında Kanun uyarınca bayramlar; Ulusal Bayram, Yılbaşı, Resmi ve Dini Bayram günleri olarak dörtlü bir sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır. 1923 yılında Cumhuriyet’in ilan edildiği 29 Ekim günü, 28 Ekim günü saat 13.00'ten itibaren başlamak üzere Ulusal Bayram olarak kabul edilmektedir.   

Özel işyerlerinin sadece 29 Ekim günü kapanması zorunlu tutulmaktadır.Tatil günleri, Cuma günü akşamı sona erdiğinde müteakip cumartesi gününün tamamıtatil yapılmaktadır. 

İş Kanunu kapsamına giren işyerlerinde çalışan işçilere, kanunlarda ulusal bayram ve geneltatil günü olarak kabul edilen günlerde çalışmazlarsa, bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücretleri tam olarak, tatil yapmayarak çalışırlarsa ayrıca çalışılan her gün için bir günlük ücreti ödenmek zorundadır. (4857 sayılı İş Kanunu Madde 47)  İşçinintatil günü için eline geçecek ücrettatilde çalışıp çalışmamasına göre değişmektedir.Tatil ücreti hukuki olarak iş karşılığı olmaksızın kanundan dolayı yapılan bir ödeme olduğundantatil yapmayıp çalışması halinde hak ettiği ikinci ücret hukukentatil ücreti değil çalışmasının karşılığı olan ücret olarak kabul edilmektedir.

ÖRNEK 1:  İşçi haftalık 45 saatlik çalışma süresini doldurmuş ve 23 Nisan günü de çalışmıştır. Çalıştığı bu güne hakkazandığı ücret normal ücretinin % 250 zamlı miktarıdır. Normal yevmiye 100 (+) bayram yevmiyesi 100 ve (+) fazla çalışma ücreti 50 olmak üzere toplam bordroya yansıyacak ücret % 250 zamlı ücret olacaktır.  

ÖRNEK 2: İş sözleşmesinde saatlik yevmiye 3 YTL ve haftalık çalışma süresi 45 saat olarak  kararlaştırılan işçi, haftalık çalışma süresini doldurmuş ve 19 Mayıs günü de çalıştırılmışsa işçiye ödenecek günlük ücret 56.25 YTL olarakhesaplanacaktır (Günlük ücret 3 YTL x 7.5 = 22,50 YTL x 2,5 kat = 56,25 YTL) 

Bu örnekte 19 mayısta da 7,5 saat çalışıldığı kabul edilmektedir.  Bu durumda fazla çalışmaya isabet eden ücret   3 + 3*0,50 = 4,5 * 7,5 saat = 33,75 YTL fazla çalışma ücreti. Tabi bu 33,75 YTL’nı da ikiye ayırabiliriz. 4857 sayılı kanun 47. maddesine göre alacağı 1 günlük ücret, yani 3*7,5=22,5 YTL. Ayrıca fazla mesaisi için alacağı 3*0,50=1,5*7,5=11,25 YTL. Toplam (22,5+11,25=33,75) Ayrıca birde işçinin zaten çalışmasa bile maaşı içinde olacak normal ücreti  (7,5 * 3 = 22,5 YTL)  ilave edersek (33,75 + 22,5) 56,25 YTL’na ulaşırız.   

19 mayısta eğer 4 saat fazla mesai yapsaydı.  Fazla mesai ücreti: (3 + 3*0,50)*4saat = 18 YTL olarakhesaplanırdı.  

Aynı işçi haftalık 45 saat çalışma süresini doldurmamış olsaydı, mesela 40 saat çalışmış olsaydı, fazla mesai ücreti: (3 + 3*0,25)*4 saat = 15 YTL olarakhesaplanırdı. İlk örnekteki gibi 7,5 saat çalışmış ise bu şartlarda (hafta içi 40 saat çalışmış)  

4857 sk. Md.47 gereği: 3*7,5=22,5 YTL 

Fazla süreli çalışma ücreti: (3*0,25)*5 saat= 3,75 YTL 

Fazla çalışma ücreti: (3*0,50)*2,5 saat=  3,75 YTL 

Toplam: 22,5+3,75+3,75=30 YTL.  

Buhesaplama şu şekilde de yapılabilir:  

(3+3*0,25)*5 saat    = 18,75  

(3+3*0,50)*2 ,5saat =  11,25   

5-  SONUÇ:  

Tablo halinde özetleyecek olursak;  

(X) = 1 saate isabet eden ücret varsayımıyla,  

A) Hafta içi fazla çalışma : x + (x*0,50) veya x + (x*0,25) = 1,5 kat veya 1,25 kat

B) Haftatatili çalışma      :  x + (x*0,50) veya x + (x*0,25) = 1,5 kat veya 1,25 kat

C) Resmitatil-Bayram     :  x + (x)                                       =  2 kat 

Yukarıdaki örneklerde aslında bir bütünlük söz konusudur. Evet, 4857 sayılı İş Kanununun 47. maddesine göre geneltatilde çalışırsa (C seçeneği) ayrıca 1 günlük ücreti ödenir denmektedir. Yani personel kaç saat çalışırsa ona isabet eden zaten çalışmasa da alacağı bir saatlik normal ücret (+)  çalıştığı için İ.K. Md. 47 gereği hak ettiği bir saatlik ücret. 

Ama yukarıdaki örneklerde aynı zamanda işçinin hafta içi normal mesaisine ilaveten yaptığı çalışmalarda dikkate alınmaktadır. Yani  işçi 19 mayısta değil de 18 mayısta çalışsaydı ve bu günde  mesela cumartesiye denk gelseydi bu çalışması fazla süreli çalışma ya da fazla çalışma olarak kabul edilecekti.  

Yani bu durumda yukarıda örnek 1’de ve örnek2’de ifade edilen 2,5 kat ibaresi ya da % 250 zamlı ifadesi tabloda yer alan  (A) + (C) veya (B) + (C)’yi ifade ediyor. Yani resmitatil hafta içine de denk gelebilir, resmitatil/bayram hafta sonuna da denk gelebilir. Yani bir çeşit kombinasyon söz konusu. İşçi resmitatilde çalışıyor diye fazla mesaisi göz ardı mı edilecek?  Kanunda resmitatil ücreti ve fazla mesai ücreti birlikte ödenmez hükmü yoktur.   

Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararı bu konuda örnek olabilir; “Haftanın altı günü çalışmış bulunan işçi,tatil günü dahi çalışmış olması nedeniyle, hem fazla çalışma ücretine ve hem de haftatatili ücretine hakkazanır.” (E.1957/15 – K. 1958/5 , Tairh: 27.05.1958) [1] 

Ulusal bayram günü veya geneltatil gününün haftatatiline denk gelmesi ve işçinin bugün çalışmaması halinde, işçiye sadece bir günlük ücreti ödenir. Hem ulusal bayram veya geneltatil ücreti, hem haftatatili ücreti birlikte ödenmez. Bu konuda Kanun’da bir hüküm bulunmamakla birlikte, öğreti ve Yargıtay’ın vardığı sonuç budur. Ancak, işçi bu haftatatilinde (ulusal bayram veya geneltatilin denk geldiği haftatatilinde) çalışıyorsa, bunun fazla çalışma sayılması ve en az 2,5 gündelik ücreti ödenmesi gerekir. Ulusal bayram günü veya geneltatil gününün, çalışılmayan cumartesi gününe denk gelmesi halinde, işçiye iki günlük ücret değil, sadece bir günlük ücret ödenecektir. [2] 

Yani  işçi 19 mayıs, 29 ekim veya kurban ya da ramazan bayramında gelip çalıştıysa, ilk önce bu işçi fazla süreli çalışmamı (normal haftalık mesainin 45 saate olan kısmı) yoksa fazla çalışma (mesai) mı (normal haftalık mesainin 45 saati aşan kısmı) yaptı bunun tespiti gerekir ve sonra (+) ilaveten geneltatil (resmi bayram/tatil) ücretihesaplanır görüşündeyiz.

   Tarih: 14.06.2007

 Güray ÖĞREDİK
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir

Kaynak: www.MuhasebeTR.com